Μουσείο, Εβραϊκό Θεσσαλονίκης

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης στην οδό Αγ. Μηνά 13 ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και δημιουργική σεφραδίτικη κληρονομιά του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στη Θεσσαλονίκη από τον 15ο αι. Μετά από την εκδίωξη τους από την Ισπανία από τους βασιλείς Φερνινάνδο και Ισαβέλλα το 1492, χιλιάδες Εβραίοι βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην πόλη φέρνοντας μαζί τους τη γνώση του πολιτισμού της Αναγέννησης και των γλωσσών της δυτικής Μεσογείου. Γνώσεις αντικειμένων όπως η τυπογραφία, η χαρτογραφία, οι ιατρικές επιστήμες και η χρήση των σύγχρονων όπλων έδιναν στους Εβραίους κύρος και αναγνώριση από τους Οθωμανούς. Ραβινικές διδασκαλίες και σχόλια συνόδευαν τους μετανάστες, μεταξύ των οποίων ήταν και τα κυριότερα καβαλίστικα συγγράμματα που βασίζονται στην παράδοση των μυστικιστικών Εβραίων της Χερόνα. Πολύ γρήγορα, η σεφεραδίτικη δημιουργικότητα στη Θεσσαλονίκη έφτασε στην ακμή της (16ος αι.). Η πόλη προσέφερε ένα κλίμα ανεκτικότητας και οικονομικής σταθερότητας και δεν είναι τυχαίο ότι δόθηκε στη Θεσσαλονίκη η ονομασία Μάδρε ντε Ισραέλ, δηλαδή μητέρα του Ισραήλ. Η δημιουργική ώθηση των πρώτων σεφραδιτών μεταναστών είχε σαν αποτέλεσμα τη σταδιακή ίδρυση 32 κοινοτήτων, η κάθε μία με τη δική της συναγωγή, παράδοση και ιδιαίτερα έθιμα, οι οποίες έφεραν την ονομασία του τόπου προέλευσης της στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιταλία. Στις σχολές που συνδέονται με τις συναγωγές αυτές, ραβίνοι και μυστικιστές συνέχισαν να διδάσκουν τη μεγάλη παράδοση του εβραϊσμού της Ιβηρικής χερσονήσου. Κατά τον 19ο αι. και στις αρχές του 20ου αι. οι συνθήκες που είχαν συμβάλλει στην ακμή της εβραϊκής κοινότητας ανατράπηκαν λόγω πολέμων, εξεγέρσεων καθώς και των νέων δυνατοτήτων που προσφέρονταν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική. Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε μία νέα πρόκληση μετά την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος το 1912 καθώς έπρεπε να γίνει προσπάθεια να προσαρμοστεί ο εβραϊκός τρόπος ζωής στις απαιτήσεις του σύγχρονου εθνικού κράτους. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της κεντρικής εβραϊκής συνοικίας επιδείνωσε τις νέες συνθήκες. Το 1941 η Ελλάδα γνώρισε την κατοχή από τις δυνάμεις του άξονα και χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής (ιταλική, γερμανική, βουλγαρική). Η Θεσσαλονίκη, υπό ναζιστική κατοχή, με την κοινότητα των 49.000 Εβραίων δεν ήταν προετοιμασμένη να αντιμετωπίσει την φρίκη της τελικής λύσης. Προς το τέλος του 1944 δεν απέμειναν παρά λιγοστοί Εβραίοι. Το 96,5 % της εβραϊκής κοινότητας της πόλης εξοντώθηκε στα στρατόπεδα θανάτου στην Πολωνία. Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης είναι μια από τις πρωτοβουλίες της ισραηλίτικης κοινότητας της Θεσσαλονίκης η οποία, με την συνδρομή του οργανισμού πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης Θεσσαλονίκη 1997, αναπαλαίωσε το κτίριο. Στο μουσείο στεγάζονται μια φωτογραφική έκθεση με τίτλο Θεσσαλονίκη, η μητρόπολη του σεφραδιτισμού, η έκθεση Memorial με θρησκευτικά και λαογραφικά αντικείμενα από το πανεπιστήμιο του Μπαρ Ιλάν στον Ισραήλ και μέρος της μόνιμης συλλογής του μουσείου, που είναι ακόμη σε στάδιο μελέτης και καταγραφής. Το μουσείο στεγάζεται σε ένα από τα ελάχιστα κτίρια εβραϊκής ιδιοκτησίας που σώθηκαν από την πυρκαγιά του 1917. Το επιβλητικό αυτό κτίριο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, που στέγασε κατά καιρούς την τράπεζα Αθηνών και τα γραφεία της εβραϊκής εφημερίδας L’ Independent, είναι σιωπηλός μάρτυρας της εβραϊκής παρουσίας στην πόλη. Στο ισόγειο βρίσκονται ταφόπλακες και επιτύμβιες πλάκες, μεταξύ των οποίων και μία εντυπωσιακή πλάκα με στοιχεία οθωμανικού κενοταφίου. Επίσης μια έγχρωμη φωτογραφία από το αρχείο του Albert Kahn με ένα ραβίνο σε τελετή, πλαισιωμένο από γυναίκες πλενιαδόρες, δηλαδή επαγγελματίες μοιρολογίστρες. Στη σκάλα, μεταξύ άλλων, υπάρχουν φωτογραφίες ιστορικών κτιρίων, που σχετίζονται με την εβραϊκή ιστορία: Βίλα Μπενουζίλιο, Βίλα Αλλατίνη, Βίλα Μπενρουμπή και Βίλα Μοδιάνο. Στον κεντρικό χώρο του 1ου ορόφου παρουσιάζεται συνοπτικά μέσα από ταμπλό η ιστορία των Εβραίων της πόλης από το 315 μ.Χ. έως το 1943. Τα ταμπλό φέρουν φωτογραφίες κτιρίων, επιγραφών, νομισμάτων καθώς και επεξηγηματικά κείμενα. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην πυρκαγιά του 1917 και στο Ολοκαύτωμα. Επίσης, δίνεται κατάλογος και πληροφορίες για ιατρικά, κοινωφελή και φιλανθρωπικά ιδρύματα και οργανώσεις. Στην τρίτη αίθουσα του ορόφου εκτίθενται πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό από την κοινωνική, οικονομική, εκπαιδευτική και εκδοτική δραστηριότητα του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά για το κίνημα του σιωνισμού και τη σοσιαλιστική εργατική οργάνωση Federation. Στην δεύτερη έκθεση εκτίθενται κειμήλια που αφορούν τις τελετουργίες και το μυστικισμό (Τυρά - Ταλμούδ - Καμπαλά). Ξεχωρίζουν το Εχάλ, η κιβωτός για τους κυλίνδρους του Νόμου και το κάλυμμά της το Παροχέτ. Επίσης, σύνεργα περιτομής και καβαλιστικό σύγγραμμα αγνώστου συγγραφέα. Στην τρίτη αίθουσα εκτίθενται κυρίως αντικείμενα που αφορούν την καθημερινή ζωή (στολές, χαλιά, σκεύη). Επίσης, μία θαυμάσια τοιχογραφία του προφήτη Έζρα από την οικία της Δούρα - Ευρωπού στη Συρία (2ος μ.Χ. αι.). Η τέταρτη αίθουσα αφορά το Ολοκαύτωμα. Δίνονται πληροφορίες για το λεγόμενο Μαύρο Σάββατο (Black Sabbath, 11/7/1942), τη συμμετοχή των Εβραίων στην εθνική αντίσταση και την εξέγερση στο στρατόπεδο του Άουσβιτς - Μπικερνάου τον Οκτώβριο του 1944. Ανάμεσα στα εκθέματα ξεχωρίζουν η στολή και τα προσωπικά αντικείμενα κρατουμένων στο Άουσβιτς. Η βιβλιοθήκη του μουσείου εμπλουτίζεται συνεχώς και περιλαμβάνει σημαντικά κείμενα που έχουν τυπωθεί στη Θεσσαλονίκη κατά τον 16ο έως τον 20 αι. και τα οποία καλύπτουν όλες τις πτυχές της εβραϊκής ζωής - κοσμικής και θρησκευτικής. Στο οπτικοακουστικό κέντρο, οι επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν βίντεο και ταινίες με θέματα της εβραϊκής ιστορίας και ιδιαίτερα για το Ολοκαύτωμα.